بررسی واژه قضاء:
قضاء واژه است عربی، اصل آن قضایٌ بوده است خاطر قاعده صرفی یای بعد الف تبدیل همزه شده جمع آن اقضیه میباشد، واژه قضیه معنای حکم آمده جمع آن قضایا است.
واژه قضاء فارسی داوری، دادرسی حکم ترجمه شد کتب فقهی احکام قضا تحت کتاب القضاء، کتاب القضایا، کتاب القضیه، آداب القضاء ادب القاضی میتوان یافت.
عده فقهاء معنای عرفی قضاء معادل معنای لغوی آن یعنی حکم گرفته اند گروه دیگر آن " ولایت حکم" " الزام حکم" تعبیر نموده اند.
مهمترین تعاریفی قضا کتب فقهی شیعه اهل سنّت آمده بدین شرح است:
الف: شهید اول " ولایه شرعیه علی الحکم فی المصالح العامّه مِن قِبَلِ الامام" .[1]
ب شهید ثانی " القضاء الحکم بین النّاس" .[2]
ج مقدس اردبیلی: " القضاء ولایة عامة بالنّیابه عن النّبی اوالامام عموماً اَوخصوصاً" .[3]
د میرزا محمد حسن آشتیانی همانند شهید ثانی صاحب جواهر الکلام تعریف قضا رابه " الحکم بین النّاس" بهتر سایر تعاریف دانسته است. [4]
هـ امام خمینی (ره) " القضاء هوالحکم بین النّاس ارفع التّنازع بینَهُم" .[5]
و: دکتر جعفر لنگرودی: " حکم قاضی بیان کننده مسائلی است احراز کرده است امور کیفری باشد نباشد" .[6]
ز: احمدبن محمدبن احمد الدردیر (مالکی): "( القضاء) فی الشّرع هو حکم حاکم او محکّم بامرٍ ثَبتَ عنده کدینٍ حبسٍ قتلِ جرحٍ ضربٍ سَبٍّ ترک صلوة نحوها، وقذف شرب زنا سرقة غضب عداله ضدّها ذکوره انوثه موت حیاه سفهٍ رشد کبر نکاح طلاق نحو ذلِک لیرتّب علی ما ثبَتَ عندهُ مقتضاهُ او حکم بذلک المقتضی".[7]
[1] - الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه 168.
[2] - الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیه 3/61.
[3] - شرح ارشاد الاذهان، اول کتاب القضاء
[4] - کتاب القضاء 2
[5] - تحریر الوسیله 2/535
[6] - دائرة المعارف علوم اسلامی 2/990
[7] - شرح الصغیر ـ حواشی کتاب بُلغة المسالک 2/ 329